(...◕✿◕◕✿◕ هویت و جایگاه والای زن ◕✿◕◕✿◕...)

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

هویت زن، هویت جامعه است و ارزش نهادن به زن و تکریم فضایل، کمالات و خدمات مستمر او، در واقع ارزش گذاشتن به کل جامعه و ارج نهادن به همه زیبایی‏های انسانی است.


این حقیقت برگرفته شده از آیات قرآن کریم، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و فرهیختگان اسلامی قرار داشته و بر آن، تأکید کرده‏اند. از جمله علامه اقبال لاهوری، اندیشمند فرهیخته و شاعر بلند آوازه مسلمان در تعظیم، جایگاه و شخصیت زن می‏ سراید:

ای ردایت پرده ناموس ما

تاب تو سرمایه فانوس ما

طینت پاک تو ما را رحمت است

قوت دین و اساس ملت است

کودک ما چون لب از شیر تو بست

لا اله آموختی او را نخست

برق ما کو در سحابت آرمید

بر جبل رخشید و بر صحرا تپید

ای امین نعمت آیین حق

در نفس‏ های تو سوز دین حق

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

چکیده:

قرآن کریم به زن تاکید فرموده که در محدوده عفاف طبق تعلیمات عالیه کلام نوربخش الهی عمل کند.

اسلام می گوید: اگر مرد یک لحظه از حال زن غفلت نماید یا زن یک لحظه در کار و وظیفه شوهرداری و خانه‌داری و بچه‌داری سهل انگاری کند، حیات فردی و اجتماعی آنها به خطر می‌افتد.

از مباحث مقاله «جایگاه و شخصیت زن از دیدگاه قرآن کریم» می‌توان به طور فشرده نکات ذیل را دریافت:

۱ـ قبل از ظهور اسلام زن در میان تمام جوامع بشری و شریعت‌های موجود، مظلوم واقع شده بود.

۲ـ تنها مکتبی که به زن ارزش و ارج نهاد و مقام و منزلت واقعی به او بخشید، اسلام است و زن فقط در سایه دولت قرآن کریم می‌تواند به تمام حقوق حقه خود برسد.

۳ـ قرآن کریم برای هدایت انسان آمده و هیچ فرقی در این زمینه میان زن و مرد نیست. خداوند به ظاهر بندگان توجه نمی‌کند که کدام مرد است و کدام زن، هر کس کار شایسته و نیکی انجام دهد در نظرش مقرب است و دارای ارج و مکانتی بیشتر.

۴ـ تمام انسان‌ها از یک زن و مرد آفریده شده‌اند و جهت تشکیل جامعه، هم زن سهیم است و هم مرد، و روال طبیعی چنان است که بدون دیگری بشری بوجود نمی‌آید. پس جای هیچگونه تفاخر و برتری وجود ندارد.

۵ – اسلام برای زن قوانین معتدلی مقرر نموده تا زندگی مشترک در سلیقه‌های مختلف و نیروهای متضاد درونی و خواسته‌ها و تمایلات نفسانی به خوبی سپری نماید.

بنا براین قرآن کریم برای زن اهمیت و ارزش فوق العاده قائل شده و شخصیت و جایگاه واقعی آن را به شکل اساسی در جامعه معرفی نموده است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مقدمه

قرآن کریم برای زن عظمت فراوانی قائل می باشد و دراین دستور آسمانی گامهای بلندی به سود زن و حقوق انسانی او برداشته شده است.

قرآن کریم زن را از آیات و نشانه های خداوندی نام برده و برای زن قوانین معتدلی را تعریف نموده وملاک فضیلت و برتری انسانیت را تقوا دانسته و نه جنسیت.

«جایگاه و شخصیت زن از دیدگاه قرآن کریم» به مناسبت فراخوان سمینار منطقه ای زن از دیدگاه قرآن کریم که توسط وزارت امورزنان افغانستان و بنیاد علمی – پژوهشی علامه شهید سید اسماعل بلخی(ره) از نظر خوانندة محترم می گذرد. لذا در این مقاله سعی شده تا راجع به مسائلی چون: آفرینش، جایگاه و منزلت واقعی زن، شخصیت زن در میان جوامع قبل از ظهور اسلام، حیثیت وحقوق انسانی زن در سایه کلام الهی(قرآن کریم) و همچنین زنان نمونه و الگو طرح گردد.

قرآن کریم شرافت و حیثیت انسانی زن را برابر با مرد دانسته و برنامه زندگی برای شان معرفی نموده وجایگاه طبیعی برای زن در جامعه قائل شده و او را از حقوق قانونی أش محروم نکرده، نقش او را نادیده نگرفته و مسؤلیت هایش را نیزساقط نکرده و بلکه او را به استقلال اجتماعی و طلب علم و دانش و انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر فرا خوانده؛ قرآن کریم زن را به انجام کارهای نیک و احسان تشویق نموده و از پاکیهای که خداوند برای انسان آفریده محروم نکرده است.

اسلام زن را پیوسته به شناخت قدر و درک ارزش خود فرا می خواند که خود را کوچک نشمرده و توانایی های خود را نادیده نگیرد. شکی نیست که بزرگترین نقش و بهترین فعالیتی که مناسب و سازگار با طبیعت تکوینی و وجودی زن باشد کارهای است که او در محدوده خانه و خانواده انجام می دهد.

شکی نیست که سرچشمه این خرافات و فعالیتهای ضد انسانی تصور غلطی است که می گوید: زن تنها خدمتگار است که برای برآوردن نیازها و پاسخ گفتن به تمایلات مرد آفریده شده است.

عباس علی محمودی، در کتاب زن در اسلام صفحه ۱۲ می نویسد: اروپایی ها نیز در ضمن قانونگذاری های ستمگرانه نسبت به زن تا روزگاران اخیر همان برخورد یونانی ها را با زن داشته اند که زن شب و روز کار می کرد و رنج می برد و در نهایت حق مالکیت و آزادی تصرف در اموال خود را نداشت زیرا زن تا چندین قرن در نظر آنان اصلا” انسان نبود.

به اتفاق دوست و دشمن، قرآن کریم احیاء کنندة هویت و حقوق زن است و در این نوشتار نیز بطور اختصار به برخی موارد همانند جایگاه و شخصیت زن از دیدگاه قرآن کریم اشاره گردد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

لذا موضوع این تحقیق بررسی جایگاه زن از دیدگاه اسلام می‌باشد و مستند برای ما مطالب و نظرات قرآن کریم و پیامبر اسلام صلی‌الله علیه وآله سلم بوده است.

فایده این پژوهش بررسی دو چیز است: اول: شناخت جایگاه و شخصیت زن در اسلام، و حقوق متقابل او، اصول تشکیل خانواده و جلب آرامش و امتداد زندگی به وسیله فرزندان خوب، که همه اینها تضمین‌کننده واقعی سعادت دنیا و آخرت انسان است.

دوم: رفع تهمت از اسلام و فرهنگ متعالی آن، که بیش از هر قانون دیگر ادیان و ملل گوناگون به زن احترام گذارده، مقام او را بالا برده و حقوق بیشتری را در همه ابعاد زندگی برایش مقرر داشته است.

امروزه که مظاهر تمدن جهان، خصوصاً پیشرفت‌ علوم، اذهان و قلوب‌ را مسخّر ساخته است، افراد و گروه‌های مغرض، یا کم‌اطلاع و یا ساده‌لوح به تحریک سیاستمداران جهان‌خوار، می‌کوشند که دین اسلام را مخالف و مخرب زندگی و پیشرفت معرفی کنند. از آن جمله این تهمت ناروا که اسلام زن را از حقوقش محروم ساخته و احترامی برای زن قایل نیست؛ در حالی که قرآن کریم و دین مقدس اسلام بود که برای اولین بار زن را به مقام ارجمندش رساند و حقوق حقه‌اش را بیان و به پاسداشت آنها تأکید اکید نمود.

در عصری که اسلام ظهور کرد، تقریباً زنان تمام جوامع از جایگاه مناسبی برخوردار نبودند و حتی از ابتدایی‌ترین حقوق انسانی محروم بودند. با این حال، جامعه عرب جاهلی، محل ظهور اسلام، در میان جوامع آن دوره وضعیت خاصی داشت، چنانکه آن را «معروف‌ترین نقطه عالم از نظر بدرفتاری با زنان» دانسته‌اند.

در واقع بر اساس نظر برخی از نویسندگان، زنان پیش از اسلام حکم متاع و کالا را داشتند و جزو دارایی و ثروت پدر یا شوهر محسوب می‌شدند، و زن و دختر پس از مرگ شوهر و پدر مانند باقی ترکه، میان مردها و پسرها تقسیم می‌شدند. اما از نظر اسلام زن موجودی است زیبا، ظریف، مستقل، با تقدس مادری، خواهری، همسری و دختری.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

آفرینش زن از دیدگاه قرآن کریم

آفرینش زن، در بعد روحى و جسمى از همان گوهرى آفریده شده که مرد آفریده شده است و هر دو جنس در جوهر و ماهیت یکسان و یگانه‏اند و تمایز و فرقى در حقیقت و ماهیت میان زن و مرد نیست.


قرآن کریم به صراحت از این حقیقت پرده برداشته و می فرماید: یا ایها الناس اتقوا ربکم الذى خلقکم من نفس واحدة و خلق منها زوجها… (۱) اى مردم از پروردگارتان که شما را از نفس واحدى آفرید و جفتش را (نیز) از او آفرید و از آن دو زنان و مردان بسیارى پراکنده کرد، پروا دارید، «هو الذى خلقکم من نفس واحدة و جعل منها زوجها لیسکن الیها»(۲) او است آن کس که شما را از نفس واحدى آفرید و جفت وى را از آن پدید آورد تا بدان آرام گیرد.

بنابراین زن در آفرینش از همان جوهر و گوهر مرد است و اندیشه یکسانى و یگانگى ماهوى زن و مرد، اندیشه قرآنى است که از آیات الهى به روشنى به دست مى‏ آید . تنها در این زمینه نظر دیگرى است که خلقت زن را از زائده خلقت مرد تصویر مى ‏کند، لیکن در این نظر به برخى از حادیث استناد شده است که در حدیثى از امام صادق (ع) مردود شمرده شده و زراره مى ‏گوید: از امام صادق(ع) از آفرینش حوا سؤال شد که برخى مى‏ گویند: خداوند حوا را از دنده پایین و چپ آدم آفرید، امام (ع) فرمود: خدا منزه و برتر است از این نسبت، آن کس که چنین مى‏ گوید مى ‏پندارد که خداوند قدرت نداشت براى آدم همسرى از غیر دنده‏اش بیافریند!

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

آفرینش زن در تاریخ ملل مختلف


در تمام مذاهب و ادیان الهى آمده است که زن و مرد از «نفس واحده» آفریده شده‏ اند. اما در عهد برخی از ملل قدیم آمده است: «پس خدا وند موجودات را آفرید، لیکن براى آدم معاونى موافق وى یافت نشد و خداوند خوابى گران بر آدم مستولى گرداند تا بخفت پس یکى از دنده‏هایش را گرفت و گوش در جایش پرکرد و خدا آن دنده را زنى بنا کرد و او را نزد آدم آورد.»


در بسیار از ملل جهان حتی قبل از ظهور اسلام، زن را یک موجود ضعیف و ناچیز به شمار مى‏آوردند. به دختران ارث نمى‏دادند و بعضى او را از افراد بشر و انسانیت به شمار نمى‏آوردند، فقط زنان را براى خدمت به مردان و اطفاى شهوت جنسى براى مردها نگاه مى‏داشتند. مرد مى‏ توانست زنهاى متعدد بگیرد و یا طلاق بدهد . اگر زن مى‏ مرد، مرد زن می گرفت ولى اگر شوهر مى‏ مرد، زن حق ازدواج را نداشت و از معاشرت در خارج هم ممنوع بود. در هند زن تابع شوهر بود و بعد از مردن او، دیگر حق ازدواج را نداشت و باید با جسد شوهر سوزانده مى‏شد؛ در ادیان دیگر و همچنان در زمان جاهلیت برای زنان اهمیت قایل نبودند. مثلاً: یونانی های قدیم زن را ابزار دست مرد می شمردند. و همچنان عادتهای زشت که هنوز هم آثار آن باقی مانده است از قبیل سوزاندن، زنده به گور کردن زن و…(۳)


زن در میان ملل قبل از اسلام حد وسط بین انسان و حیوان بود از او مانند انسان ضعیفى که باید به انسانهاى متوسط کمک بدهد استفاده مى‏شد. اعراب مشرک خشن، بى‏رحم متعصب دختران معصوم خود را زنده به گور مى‏ کردند. تا وقتى که خورشید اسلام از پس ابرهاى تاریک عربستان طلوع نمود. پیامبر(ص) پس از ارشاد کلمه توحید با اشاره پروردگار در قرآن کریم اول کارى که کرد از این عادت شوم اعراب جلوگیرى نمود، حضرتش به زنان و دختران احترام مى‏ گذاشت و با تمام عظمتش به زنهاى پیر سلام مى‏ کرد و چنانکه شیعه و سنى در الغدیر، امالی مفید و طوسی، مستدرک علل الشرایع، صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ترمذی، سنن ابن ماجه، سنن ابن داود، سنن احمد و دهها منبع معتبر دیگر نقل کرده‏ اند که پیامبر اسلام(ص) مکرر دست دخترش فاطمه سلام الله علیها را مى‏ بوسید و مى ‏فرمود: «فاطمة بضعة منى من آذاها فقد آذانى و من آذانى فقد آذان الله»(۴) فاطمه پاره تن من است هر کس او را اذیت کند حقیقتا مرا اذیت کرده است و هر کس مرا اذیت کند خدا را اذیت کرده است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

در دین مقدس اسلام با ارج زیاد قایل شدن به زن و دادن حقوق برابربرای او خداوند تأکید می کند که مرد سرپرست زن است انفاق اوبه عهده ی مرد است. لذا بر هر مرد لازم است که نسبت به زن ، دید مثبت و سالم داشته باشد. چنانکه زن، خود نیز حق ندارد به مرد، با دید حقارت آمیز بنگرد و ازاو متنفر باشد. زیرا خدای عزوجل تمام پیامبران را از مردان بر انگیخته است.

اینکه زن در قرآن از چه جایگاه عظیمی برخوردار است، مبتنی بر این است که انسان در قرآن چه هویت و جایگاهی دارد، چون قرآن کریم هرگز فقط برای هدایت «مرد» نیامده است، بلکه برای هدایت «انسان» آمده است. لذا وقتی هدف رسالت را تشریح می‌کند و غرض نزول وحی را بازگو می‌نماید، می‌فرماید: «شهر رمضان الذی أنزل فیه القرآن هدی للناس»(۵)؛ ماه رمضان همان ماهی است که در آن قرآن نازل شده است و لذا قرآن کریم برای هدایت همه انسانها نازل شده و کلمه «ناس» که در قرآن آمده است، صنف مخصوص یا گروه خاصی را در نظر ندارد بلکه شامل مرد و زن به طور یکسان می‌شود. قرآن کریم، گاه تعبیر به «ناس» دارد و گاه تعبیر به «انسان» و می‌فرماید: ما برای انسان، قرآن فرستادیم. «الرّحمن، علّم القرآن، خلق الانسان، علّمه البیان»؛(۶) خدای رحمان، قرآن را یاد داد، انسان را آفرید و به او [قدرت] بیان آموخت.

در این آیات اول سخن از تعلیم قرآن است، بعد سخن از خلقت انسان و بعد از آن تعلیم بیان؛ گرچه نظم طبیعی مقتضی بود که اول خلقت انسان ذکر شود، سپس تعلیم بیان و سپس تعلیم قرآن، اما به خاطر شرافت و اهمیت قرآن و اینکه انسانیت انسان در اطاعت از دستورات خداوند است، تعلیم قرآن مقدم شده است.

پس نتیجه می‌گیریم که خداوند رحمان معلّم است، درس قرآن می‌گوید و شاگردانش انسان‌ها هستند؛ دیگر سخن از جنسیت خاصی نیست، هدف تعلیم و تزکیه روح و جان آدمی است. قرآن کریم مسئله زن و مرد را این گونه مطرح می‌کند که این دو را از چهره مذکر و مؤنث بودن نشناسید بلکه از چهره انسانیت بشناسید. پس حقیقت انسان جان اوست و بدن ابزار او. در نتیجه ملاک و برتری از نظر قرآن کریم انسانیت انسان است نه جنسیت او.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

حقوق زن درقرآن


۱ـ حقوق سیاسی


در زمینه حضور سیاسی زنان، اسلام فرصت‌های مختلفی را برای آنان فراهم نمود. زنان در بیعت با پیامبر، در هجرت، جنگ‌ها و حضور در اجتماعات، نقش مهمی بر عهده داشتند. بیعت زنان با پیامبر گرامی اسلام(ص)، مهم‌ترین نماد مشارکت سیاسی زنان در صدر اسلام به شمار می‌رود، که سوره ممتحنه به آن اشاره دارد و می فرماید: «یا ایها النبی اذا جاءک المؤمنات یبایعنک علی ان لا یشرکن بالله شیئا و لا یسرقن و لایزنین و لا یقتلن اولادهن و لا یأتین ببهتان یفترینه بین ایدیهن و ارجلهن و لا یعصینک من معروف فبایعهن و استغفر لهن الله ان الله غفور رحیم»(۷)، ای پیامبر! چون زنان با ایمان نزد تو آیند و با تو بیعت کنند که چیزی را با خدا شریک نسازند و دزدی و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و فرزندی نامشروع پیش دست و پای خود نیاورند که به دروغ (به شوهران خود) ببندند، و در کار نیک نافرمانی تو نکنند، با آنها بیعت کن و برایشان از خدا آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده ی مهربان است.


علاوه بر آن، در موارد متعددی پیامبر گرامی اسلام(ص) با اصحاب خود مشورت می‌نمود و برخی از مشاوران از زنان بودند، بویژه همسر گرامی ایشان حضرت خدیجه(س) که پیامبراسلام(ص) در مسائل مختلفی با وی مشورت می‌نمود، به گونه‌ای که ابن‌اسحاق از وی با نام «وزیر پیامبر» نام برده است. حضور و نقش زنان در جنگ‌های مختلف از دیگر جنبه‌های چشم‌گیر و مهم مشارکت سیاسی زنان است. آنان علاوه بر این که گاه به صورت مستقیم در جنگ شرکت می‌کردند، در تدارکات و پشتیبانی جبهه نیز نقش مهمی بر عهده داشتند. پرستاری و تداوی مجروحان، انتقال و حمل آب و غذا به جبهه، آشپزی، نگهداری وسایل رزمندگان، تهیه دوا، رساندن مهمات به مجاهدین، تعمیر تجهیزات آسیب‌ دیده و انتقال مجروحان و شهدا به پشت جبهه از کارهایی بود که زنان در جبهه‌های نبرد به عهده داشتند؛ به علاوه در پشت جبهه هم با تشویق مردان به جنگ و شرکت در جهاد و با کمک‌های غیرنقدی خود تأثیرات فراوانی در جنگ‌ها و پیروزی مسلمانان داشتند.


در مجموع آنچه از متون اسلامی و سیره عملی صدر اسلام استنباط می‌شود، این است که برای مشارکت سیاسی زنان، منع خاصی در اسلام وجود ندارد و زنان می‌توانند همانند مردان از حقوق سیاسی برخوردار شوند، تنها برخی از مناصب بالای حکومتی است که زنان به ظاهر از دست یافتن به آنها منع گردیده‌اند. با این حال در بعضی موارد اختلاف نظرهایی هم وجود دارد.