پرورش دینی کودک: تاثیر پرورش در جذب کودکان به نماز

[مهراوه* باران اشک *]

[مهراوه* باران اشک *]

دیباچه
انسان به طور فطری خداجوست و عبادت و نیایش، نیاز انسان رشد یافته و به وحدت رسیده به شمار می آید. در میان عبادت ها و امور معنوی و ملکوتی، نماز از ارزش و اهمیت ویژه ای برخوردار است. اکنون این پرسش مطرح است که با همه ارزش و قداستی که این فریضه مهم دارد، اگر آن گونه که امروزه به نماز و ارزش های معنوی آن بی توجهی می شود، آیا به راستی، جامعه و نسل فردا نیز با نماز و با تقوا خواهند بود؟ اگر وسایل آسیب زایی که می تواند گاه انسان را به عالم ماده تنزل دهد و او را گرفتار زر و تزویر دنیا سازد، کنترل نشود، آیا می توان امید داشت که قبله گاه حقیقی انسان خداوند باشد؟

در این میان، چگونه باید لذت های دنیوی را در دید فرزندانمان، ناچیز و زودگذر جلوه دهیم و بُعد معنوی آنان را تقویت کنیم تا عبادت و امور معنوی مثل نماز و روزه در ذایقه فرزندانمان شیرین جلوه کند.
اساساً آشنایی با روش ها و راهکارها، دست یابی به اهداف را آسان تر می سازد. در این میان، برای پیوند عمیق معنوی میان انسان _ به ویژه کودک و نوجوان _ با نماز باید روش مطلوب و آسانی را در پیش گرفت. چه راهکارهایی را باید وجهه همت خویش سازیم تا نه تنها کودک و نوجوان به نماز عشق ورزند، بلکه بر دوستان و هم سالان خود نیز تأثیر بگذارند و
ص:4
آنان را اهل نماز سازند؟ روش هایی چون الگوپذیری، آسان پذیری، توافق ارزشی، محبت و مدارا، پاداش دهی و میانه روی نمونه ای از این دسته است که این پژوهش به آن پرداخته است.
هرچند تاکنون درباره نماز و دیگر فروع دینی، کتاب ها و نوشته های ارزشمندی نشر یافته است، ولی این مجموعه به دلیل نگاه نو، تدوین و دسته بندی مناسب برای برنامه سازان و برنامه ریزان رسانه، سودمند خواهدبود.
گفتنی است این اثر حاصل همکاری مشترک میان مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما با مرکز آموزش خواهران دفتر تبلیغات اسلامی قم است که خانم زهرا کریما آن را نگاشته و با مشاوره علمی جناب آقای داود رجبی نیا به بار نشسته است. با سپاس از ایشان و دست اندرکاران پژوهشی آن مرکز و کارشناسان مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، امید می بریم در پرتو تعامل علمی، شاهد شکوفایی آثار مشترک دیگری نیز باشیم.
انّه ولی التوفیق
اداره کل پژوهش
مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما
ص:

[مهراوه* باران اشک *]

پیش گفتار

نماز میراث همه پیامبران الهی و بهترین هدیه آنان برای ارتباط خلق با خالق است. زیباترین تجلّی نیایش را در سیمای نماز می توان به تماشا نشست. انسان نماز گزار در قیام خویش، زبان تمجید دارد و در خاک افتادنش، با زبان تسبیح، شکوه او را می ستاید و ایمان خود را به گواهی می ایستد.
اقامه نماز و بزرگداشت مقام نمازگزاران، ثمره حاکمیت صالحان برگستره زمین است؛ زیرا صلح و آرامش، سلامت و سعادت، رفاه و برکت، صلاح و رشد، اطمینان و اعتقاد و کمال انسان در پرتو پیوند با خدا امکان پذیر خواهد شد. در مقابل، هرگاه این فریضه بزرگ الهی تعطیل شود یا حقّ آن ادا نگردد، اضطراب و نگرانی، زشتی و تباهی، کج روی و کج اندیشی، غرور و فریب، به انسان هجوم خواهد آورد.
به طور کلی، هدف از آفرینش انسان عبادت خالق منّان است. عبادت؛ یعنی برخورداری از نیّت و اندیشه خالصانه، و حرکت هدفمند و جهت دار به سوی خدا. هدف از عبادت نیز تربیت و رشد و کمال انسان است و هدف نهایی در تربیت او که همه پیامبران الهی برای آن برانگیخته شده اند، رسیدن به رستگاری است و بس.
ص:6
انسان زمانی می تواند به رستگاری برسد که با چیرگی بر کشش های نفسانی، قربانی کردن هوس ها، بریدن از وابستگی ها، خروج از ایستگاه های فکری و روانی، ترک خودبینی، بهره گیری از دین و دانش و تسلیم کردن خود به درگاه حق، در سکوی نماز، بانگ توحید و بندگی سر دهد.
نماز، کامل ترین پاسخ به عالی ترین نیاز انسان است. پس هر امری از مقدمات و هر رکنی از ارکان نماز، پاسخی است به یک نیاز؛ نیاز به پالایش جسم و جان، نیاز به اندیشه توحیدی، خروج از چاه طبیعت و درآمدن به صراط مستقیم، رهایی از خود، تقرّب به دوست و نیاز به تسلیم. وقتی معنا و مفهوم وضو را در حدّ درک نوجوان و جوان، به آن ها آموزش دهیم و برایشان توضیح دهیم که با وضو بودن، قدرت توجّه و تمرکز آدمی را افزایش می دهد و به پیشرفت تحصیلی کمک می کند، با وضو انس خواهند گرفت؛ زیرا در می یابند که وضو تنها شست وشوی ظاهری نیست.
انسان نمازگزار با شستن صورت، نمای اجتماعی خود را از هرگونه نظر ناصواب و نگاهی که رضای خدا در آن نباشد، پاک می کند. با شست وشوی دست ها، هر عملی را که در آن ریا باشد، از خود دور می سازد. با مسح سر،ذهن و اندیشه اش را از هر آن چه غیر خداست، پاک می گرداند و با باوری دوباره به شکوه کبریایی حق، سر خویش را در نهایت آزادگی و سرفرازی، برای تعظیم و تسلیم در برابر درگاه خالق یکتا، آماده می کند. با مسح پا نیز قدم های خود را از کج روی و هرزه گردی باز می دارد.
ص:7
بنابراین، شایسته است در همه انسان ها به ویژه کودکان و نوجوانان، نگرشی مثبت نسبت به نماز و شخصیت محبوب نمازگزاران به وجود آید تا آنان نیز با همانندسازی، به این امر مهم بپردازند. چون نماز، پرچم، عبادت ها و معراج مؤمنان است و به قربانی کردن همه خود محوری ها، تجلّی همه نیکی ها و زیبایی ها و شکوفایی انسان ها می انجامد، پدر و مادر، مربیان و هرکسی که می تواند الگوی فرزندان قرار گیرد، هنگام اقامه نماز باید محبت در کلام و رفتار، احترام و استواری شخصیّت، گذشت و مروّت، سخن گفتن به حق و عمل به عدالت را در خود جلوه گر سازند. این ها و ده ها راهکار دیگری که در این پژوهش آمده است، در برنامه سازی برای نهادینه کردن اقامه نماز در میان اقشار جامعه و جذب نسل کودک و نوجوان به این عمل عبادی مؤثر خواهدبود.
این مجموعه شامل چهار بخش است و هر بخش فصل های مختلفی دارد که در بخش اوّل، جایگاه والای نماز در میان عبادت ها و آثار وضعی آن بر روی فرد و جامعه، تبیین می شود و نقش عبادت در زندگی و روش های آن معلوم می گردد. در بخش دوم، اصول صحیح تربیت دینی کودک و نوجوان و تأثیر روابط درست و منطقی با فرزندان به استناد کتاب خدا و قول ائمه اطهار علیهم السلام آمده است.
در بخش سوم نیز به عوامل مؤثر بر پرورش دینی مثل خانواده، اجتماع (فرهنگ، دوستان، وسایل ارتباط جمعی...) پرداخته شده و در پایان، راهکارهای جذب کودک و نوجوان به نماز مانند: تشویق و تحسین، کردار
ص:8
نه گفتار، اخلاق خوش و اُنس با کودک و نوجوان، میانه روی و... آورده شده است.
ص:9

[مهراوه* باران اشک *]

بخش اول: کلیّات

عبادت

عبادت در لغت، به معنی پرستش و بندگی(1) و در اصطلاح، به معنی آشکار ساختن خواری و عالی ترین نوع خاکساری و کرنش در برابر خداوند است.(2)
معنی اصطلاحی (شرعی) عبادت هر فرمانی است که از سوی شرع مقرر شده باشد و آن را برای خدا انجام دهند. «نماز» نیز پیرو همین فرمان جزو عبادت ها به شمار می آید.(3)
عبادت، حالتی است که به گونه ای فطری در ذات و باطن انسان ها نهاده شده است و هر زمان به شکلی نمودار می شود. با مطالعه تاریخ زندگی بشر درمی یابیم که پرستش یکی از نیازها و رفتارهایی بوده که با وجود اختلاف فراوان در نوع ویژگی های آن، در همه جوامع به چشم می خورد. بسیاری از مردم به الوهیت معتقدند، ولی در نوع آن به اشتباه می افتند. فرستادن هزاران پیامبر از جانب ذات باری تعالی نیز به دلیل آن است که بشر را از راه های گوناگون پرستش، به یگانگی فرا خوانند.

[مهراوه* باران اشک *]

پرورش

---

1- فرهنگ جامع، احمد سیاح، تهران، کتاب فروشی اسلام، ج 14، ص 61.
2- پرتویی از اسرار نماز، محسن قرائتی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1369، چ 1، ص 15؛ مفردات، راغب اصفهانی، تهران، مکتبه المرتضویه، ص 319.
3- مفردات، ص 319.
ص:10
پرورش در لغت به معنای پروردن و پروراندن است(1) و در اصطلاح، به فعلیت رساندن استعداد و به کمال رساندن فرد کمال گرا معنا می دهد. هنگام مقایسه آموزش با پرورش، به این نتیجه می رسیم که آموزش به دلیل حرکت تکاملی، شاخه ای از پرورش به شمار می آید. پرورش هم چنین به معنی ساخته شدن انسان و رسیدن او به کمال حقیقی خویش به گونه ای شناختی _ و نه علمی _ است.(2)
اگر پرورش به معنای شکوفایی استعدادها و رشد نیروهای ذهنی و اندامی باشد، مراکز دانشگاهی وظیفه آموزش آن را بر عهده دارند، ولی چنان چه به معنای نظم رفتاری، آداب اجتماعی ویژه و عادت یافتن به اجرای آن ها باشد، آموزش آن را هر قوم به گونه ای متفاوت مطرح می کند.
اگر پرورش به معنای دگرگونی های وجودی باشد، به گونه ای که پی آمدهای آن، رساندن خیر به خود و دیگران و رعایت ادب و حقوق است، گاهی «حکما» و گاهی «عرفا» آن را یاد می دهند، ولی بهترین، ژرف ترین و اصیل ترین نوع آن را «دین حق» آموزش می دهد. چنان پرورشی، گاه «ادب علمی» نام دارد، گاه «ادب مصاحبتی»، گاه «ادب نفسانی» و گاه «ادب مکتبی».
اگر چه این نام ها متفاوتند، ولی با یکدیگر هم ریشه بوده و هر کدام نمایشگر یک فضیلت هستند. با این حال، نقطه اشتراک همه دیدگاه های گوناگون در این زمینه، ضبط نفس، حسن رابطه نفس، قدرت داوری

---

1- فرهنگ عمید، حسن عمید، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1360، چ 3، ص 559.
2- تربیت اسلامی، محمدصادق حائری شیرازی، انتشارات الشمس، 1359، چ 3، ص 21.
ص:11
شایسته و نیکو به اجرا گزاردن برخورد است.(1)

[مهراوه* باران اشک *]

نماز
در مفردات آمده است: «الصّلاهُ الَّتی هِی العبادهُ المَخصوصهُ اَصلُها الدُّعاء؛ نماز، عبادتی ویژه است که اصل آن نیایش است».(2)نماز به معنای پرستش، نیاز، سجود، بندگی، پیروی، خم شدن برای آشکار ساختن بندگی، یکی از واجبات دین و عبادت ویژه و واجب مسلمانان است که پنج بار در شبانه روز به جا می آورند. نماز بامداد، نمازی است که پیش از طلوع آفتاب در دو رکعت می خوانند و نماز پیشین (نماز ظهر)، نماز پسین (نماز عصر)، نماز شام (نماز مغرب) و نماز خفتن (نماز عشا) از نمازهایی است که در طول شبانه روز می خوانند.(3)
شیوه
شیوه به معنای راه و روش، طریقه، قاعده، قانون، خوی و عادت آمده(4) و از روش، به رفتن تعبیر شده است.(5)

[مهراوه* باران اشک *]

عشق
عشق، از اندازه گذشتن دوستی، ناتوانی حسّ از دریافت بدی های محبوب و گونه ای بیماری است که آدمی را به نیک پنداشتن برخی صورت ها و شیفتگی و دوستی افراطی می کشاند.(6)

---

1- گامی در مسیر تربیت اسلامی، رجب علی مظلومی، تهران، آفاق، 1358، چ 1، ج 2، صص 166 _ 167.
2- مفردات، ص 285.
3- فرهنگ عمید، ص 1919.
4- فرهنگ عمید، ص 1346.
5- فرهنگ عمید، ص 1072.
6- فرهنگ عمید، ص 1438.
ص:12



کودک
کودک، فردی است رنگ پذیر، متکی به دیگران و انعطاف پذیر که هنوز به سن بلوغ نرسیده است.(1)

[مهراوه* باران اشک *]

فصل دوم: عبادت
اشاره
فصل دوم: عبادت
زیر فصل ها
عوامل روی آوردن به عبادت
نقش عبادت در زندگی
جنبه های گوناگون عبادت
گونه های عبادت
عوامل روی آوردن به عبادت
اشاره
عوامل روی آوردن به عبادت
آن چه انسان را به پرستش خداوند وادار می کند، اموری چون فطرت خداجو، عظمت خدا و توجّه به نعمت های او است که اکنون به توضیح آن ها می پردازیم:
1 _ فطرت
پرستش، بخشی از وجود و کشش فطری آدمی است:
فِطْرَتَ اللّه ِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّه ِ. (روم: 30)
پیوسته از روش دین خدا که فطرت مردم را بر اساس آن آفریده است، پیروی کن؛ زیرا در آفرینش، هیچ گونه دگرگونی راه ندارد.
حالت پرستش گاه در مسیر درست قرار گرفته و گاهی انسان، بت هایی از سنگ، چوب و دیگر مظاهر شرک را پرستیده است. امام علی علیه السلام می فرماید:
فَبَعَثَ اللّه ُ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله وسلم بِالْحَقِّ لِیَخْرُجَ عِبَادَهُ مِنْ عِبَادَهِ الْأَوْثَانِ إِلَی عِبَادَتِه.(2)
خداوند، حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم را به پیامبری برگزید تا بندگان را از پرستش بت ها، به عبادت او فرا خواند.
________________________________________
1- فرهنگ عمید، ص 1661.
2- نهج البلاغه، خطبه 147.
ص:13
خداوند حکیم هم زمان با آن که میل و غریزه های گوناگون را در انسان ها به ودیعت نهاده، وسیله ارضای آن را در خارج از وجودشان فراهم آورده است. اگر انسان به آب و غذا نیاز پیدا می کند، وسیله رفع تشنگی و گرسنگی او را بیرون از وجودش آفریده است. پروردگار، انسان را از گل پخته آفرید و از روح خود در او دمید و وی را به بقا، رسیدن به کمال و خلیفه اللهی علاقه مند ساخت. آن گاه در بیرون، راهنمایی اش را برای رسیدن به مقصد بر عهده گرفت.
قالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی. (طه: 50)
گفت: خدای ما کسی است که به همه موجودات جهان، نعمت بخشیده و سپس آن ها را به کمال راهنمایی کرده است.
خداوند حکیم با فرستادن پیامبران، بندگان خود را به راه تعالی و تکامل درآورد تا گوساله سامری را به جای خدای یگانه، نپرستند و راه درست عبادت کردن را بیاموزند.

[مهراوه* باران اشک *]

2 _ بزرگی پروردگار
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:
اگر فقر، بیماری و مرگ نبود، هرگز گردن برخی نزد خدا خم نمی شد.(1)
آری، انسان هنگامی که ناتوانی خود را می بیند، با اندیشه در بزرگی خداوند و این که همواره او را از گرفتاری ها رهانیده است، ناخودآگاه در برابر حق، احساس فروتنی می کند.
________________________________________
1- بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1350 تا 1360، چ 2، ج 6، ص 118.
ص:14
3 _ توجه به نعمت ها
توجّه به نعمت ها نیز انسان را وادار می سازد به وابستگی اش به ذات فناناپذیر پروردگار اعتراف کند. یادآوری های نعمت های بی شماری که انسان، پیش و پس از تولّد از آن ها بهره مند شده است، او را به عبادت مشتاق می سازد.
فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَیْتِ الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ. (قریش: 4)
خدای کعبه را بپرستند؛ خدایی که هنگام گرسنگی به آنان غذا داد و ایشان را از ترس و خطر، ایمن ساخت.

[مهراوه* باران اشک *]

نقش عبادت در زندگی

عبادت، رنگ خدایی بخشیدن به زندگی، رهایی از بیهودگی، باقی ساختن فانی ها و ساختن فرد و جامعه است. عبادت واقعی، مجموعه دگرگونی هایی است که در فکر و باور شخص، با هدف نهادینه کردن رفتاری ویژه در زمینه ضوابط مذهبی ایجاد می شود. قرآن می فرماید:
کلُّ شی ءٍ هالکٌ اِلاّ وَجهَهُ. (قصص: 88)
هر چیزی جز ذات پاک الهی نابود شدنی است.
هم چنین خداوند در قرآن فرموده است:
ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللّهِ باقٍ (نحل: 96)
آن چه نزد شماست، پایان می پذیرد و آن چه نزد خداست، باقی می ماند.
عبادت واقعی، مایه سازندگی فرد و جامعه، رهایی از فخر فروشی های بی معنا، نادیده گرفتن هوس ها، فرمانبرداری از ذات هستی بخش و آزادی از پرستش طاغوت و ستمگران است که نهایت کمال به شمار می رود. به قول اقبال لاهوری:
ص:15
آدم از بی بصری، بندگی آدم کرد
گوهری داشت، ولی نذر قباد و جم کرد
یعنی از خوی غلامی ز سگان پست تر است
من ندیدم که سگی پیش سگان سر خم کرد
فساد جوامع نیز بیش تر از پرستش غیر خدا و گرایش به مادیات سرچشمه می گیرد.